در سوره کهف و در ایه فانطلقا حتى اذا لقیا غلاما فقتله...

کاریر محترم : از حسن اعتمادتان به مشاوره راسخون، تشکر می‌کنیم جواب س 1 در آیه‏ى 80 سوره ی مبارکه ی کهف که حضرت خضر درباره‏ى دلیل کشتن آن پسر نوجوان توضیح مى‏دهد، با توجه به سنت خداوند مبنى بر اینکه تا وقتى عمل شرى از انسان صادر نشده، آن عمل ثبت و او مجازات نمى‏شود، سؤالاتى مطرح مى‏گردد: 1. چرا با این که خداوند علم داشته که این نوجوان در آینده مرتکب عصیانى مى‏شود، اما (طبق سنت الاهى) به وى مهلت داده نشد تا خود در آینده شاهد اعمال بد خود شود؟ آیا این جبر نیست؟ 2. آیا آن نوجوان به خاطر والدین مؤمنش مشمول لطف خداوند شده و چون قبل از ارتکاب اعمال بدش از این دنیا رفته دیگر عذاب نمى‏شود؟ 3. یا این که چون خداوند علم داشته که او در آینده عصیان مى‏کند، در آخرت مجازات مى‏شود؟ ..پاسخ اجمالی از مجموع آیات، روایات و تفاسیر موجود استفاده می شود که جریان کشته شدن نوجوان به دست حضرت خضر از سر عصبانیت و هوا و هوس نبوده، بلکه به طور یقین این قتل دارای حکمت و مصلحت بوده، به ویژه این که این قتل به وسیله ی بنده ای از بندگان صالح خدا که دلش مملو از رحمت الاهی بود، واقع شد. چنان که خود حضرت خضر در جواب حضرت موسی (ع) که به این کار اعتراض کرده می گوید: اراده و حکمت الاهی از هر چیز برتر است و عقل ساده اندیش آدمی نمی تواند به ظرافت های امر خدا و خواست او پی ببرد. از این رواست که عقول بر خواست خدا حاکمیت نداشته و امر و اراده ی او نسبت به عقول، حاکم و تعیین کننده است. بنابر این، فقط به عقل و دریافت ظاهر او استناد مکن و فعلا هر کاری را که انجام می دهم، با شکیبایی پذیرا باش. بعبارت دیگر؛ کشته شدن آن جوان، صد در صد یک دستور ویژه و مشروط به دستور و حکم الاهى بوده و خضر (ع) بدون فرمان إلاهى مرتکب این عمل نشده است، بلکه او مُجرىِ امر خداوند مى‏باشد. و خداوند گاه تصمیم مى‏گیرد که به استناد پاره‏اى مصالح برتر، فراتر از محدوده‏ى جزاى ظاهرى عمل کرده و خواهان به جریان افتادن بُعد باطنى و عذاب یا پاداش آن باشد. از مجموع آیات و روایات در این زمینه به دست می آید، که این مصالح عبارت بودند از: 1. چون این پسر از والدین مسلمان متولد شده بود، کفر او در آینده موجب ارتدادش می شد و جزای دنیایی ارتدادش (کشته شدن به دست خضر) موجب تخفیف جزای اخروی وی می شود. 2. خداوند علم داشت که ادامه ی زندگانی پسر نتیجه ای جز خسارت معنوی و مادی ندارد. این شخص با ادامه ی حیات، والدین خود را کافر می کرد و گناه ارتداد آن دو نیز به عهده ی او می شد. 3. زنده ماندن پسر مانع خیر دیگری برای والدینش بود که همان دادن دختری به آنها که از نسلش پیامبر به وجود آید. با این قتل هم ایمان والدین محفوظ ماند و هم به جای پسر بد کردار دختری طاهر و با عاطفه و با برکت روزیشان شد و این توفیق را یافتند که جد هفتاد پیامبر شوند و از ثواب و مغفرت آنها بهره مند شوند. نتیجه این که؛ از حکمت‏هاى مهلت ندادن به آن جوان، همین مصلحت نسل نبى و پیامبران با عظمت است. بدیهى است سنت الاهى بر ایمان والدین انبیا و... تعلق گرفته است. به همین دلیل اگر پسر زنده بود و موجبات کفر والدین و... را فراهم مى‏کرد، مانع حقیقى بر مسیر این سنت قرار مى‏گرفت. پاسخ تفصیلی با توجه به توضیحاتى که از تفاسیر، روایات و سیاق آیات بدست مى‏آید، جریان کشته شدن غلام (جوانِ تازه بالغ[1])، امرى اتفاقى یا در اثر عصبانیت و کشمکش نبوده، بلکه حضرتِ خضر (ع) بدون هیچ گونه گفت و گوى مقدماتى، اقدام به کشتن جوان کرده است.[2] از این رو شائبه‏ى وجود میل و یا غضب نفسانى در این جریان، منتفى شده و ذهن پرسشگر انسان مى‏پذیرد که با وجود فقدان هرگونه عاملِ تحریک‏زا و مقدماتِ هیجان آفرین، به طور یقین این قتل حکمت و دلیلى ویژه داشته و خضر (ع) در این ماجرا از امر شهوانى تبعیت نکرده است. خصوصاً وقتى این عمل توسط شخصى انجام مى‏پذیرد که قرآن در مورد او مى‏فرماید: "...عبداً من عبادنا آتیناه رحمةً من عندنا و علّمناه من لدّنا علماً...". بنده‏اى از بندگان مان که ظرف دلش را از رحمت مخصوصمان پر کردیم و دانشى از دانش‏هاى مخصوص به او آموزاندیم.[3] از این رو، با اشارات فوق مى‏توان یقین کرد که پاىِ هوا و هوس در کار نبوده، اما این که حکمت عاطفى آن چیست؟ و آیا چگونه مى‏توان باور کرد که چنین شخصى دست به کشتن جوان تازه بالغ بزند؟ نیاز به پاسخى دارد که در ادامه تقدیم مى‏شود. از برخى روایات چنین بر مى‏آید که حضرت موسى (ع) با دیدن این ماجرا سخت شگفت‏زده مى‏شود و چون با نگرش به ظاهر قضیه، موضوع قتل را بى‏جا مى‏بیند به خضر (ع) خطاب مى‏کند که "آیا یک انسان پاک و بى‏گناه را، بدون آن که مستحق قصاص باشد کشتى؟! این پذیرفتنى نیست و کارى ناپسند کرده‏اى!" در این موقعیت، حضرت خضر (ع) به صورت اجمالى به علّت کار خود مى‏پردازد و مى‏فرماید: "اراده و حکمتِ الاهى از هر چیز برتر است و عقل ساده‏اندیش آدمى نمى‏تواند به ظرافت‏هاى امر خدا و خواستِ او پى ببرد، از این روست که عقول برخواست خدا حاکمیت نداشته و امر و اراده‏ى او نسبت به عقول، حاکم و تعیین کننده است. بنابر این فقط به عقل و دریافت ظاهرى او استناد مکن و فعلاً هر کارى را که انجام مى‏دهم، با شکیبایى پذیرا باش..."![4] با دقت در حدیث نتیجه مى‏گیریم که: 1. امور از دو لایه‏ى ظاهر و واقعیت تشکیل مى‏شود. اگر از زاویه‏ى دید ظاهرى، پوسته‏اى از خوبى‏ها و بى‏گناهى‏ها بر حقیقتى از بدى‏ها و گناهکارى‏ها کشیده شده بود، نمى‏توان فقط به احکام ظاهرى استناد کرد. 2. گاه خداوند تصمیم مى‏گیرد که به استناد پاره‏اى مصالح برتر، فراتر از محدوده‏ى جزاى ظاهرى عمل کرده و خواهان به جریان افتادن بُعد باطنى و عذاب یا پاداش آن باشد. 3. کشته شدن آن جوان، صد در صد مشروط به دستور و حکم الاهى بوده و خضر (ع) بدون فرمان إلاهى مرتکب این عمل نشده است، بلکه او مُجرىِ امر خداوند مى‏باشد.[5] حال سؤال این است: آیا خداوند با کشتن آن جوان، قصاص قبل از جنایت نکرده است؟ مطالب زیر مى‏تواند در جواب این پرسش ما را یارى دهد. 1. اگر انسان از پدر و مادر مؤمن متولد شود و پس از بلوغ، ایمان خویش را انکار نماید، شامل حکم "مرتدّ فطرى" مى‏شود و چنین شخصى - اگر مرد باشد - مستحق "قتل" خواهد بود. در روایات متعدد آمده است: "گر چه بنابر تصریح قرآن، پدر و مادر آن پسر، مؤمن بودند، اما فرزندشان کافر بود به حدى که هیچ امیدى به گشایش قلبش به سوى نور هدایت نبود و مُهر لجاجت و نپذیرفتن ایمان بر او زده شده بود".[6] از این رو هر چند ظاهر و رفتار آن پسر، در حال بازى با دوستان، نشانگر کفرش نبود (همچنان که حضرت موسى (ع) با استناد به همین حال ظاهرى، او را پاک و بى‏گناه دانست)، اما واقعیت قلبى و حقیقت اعتقادى و عملى وى، کفرش را ثابت مى‏کرد (چنان که در علم الاهى و اعلام آن به خضر (ع) اثبات شده بود). در نتیجه، کشته شدن او همان بازتاب اختیار ارتدادى بود که د ردنیا، عکس العملى جز توقف حیات فیزیکى ندارد. 2. خداوند آگاهى داشت که ادامه‏ى زندگانى پسر، ثمره‏اى جز خسارت معنوى و مادى او در خصوص تلاش در جهت گمراه کردنِ والدین با ایمان و گسستن پیوندهاى خانوادگى و محروم ساختن آنان از برکات دنیوى و أُخروىِ ایمان براى خانواده و جامعه ندارد؛ از این رو با انقضاى مصلحت‏هاى حیات او تاکنون، اراده بر اتمام زندگانى او نمود و اسباب گرفته شدن جانش را فراهم کرد. همان طور که انسان تا وقتى که کفه‏ى منافع چیزى بر مضراتش غلبه کند از آن حفاظت مى‏نماید و پس از آن، با دست خود، سرنوشت دیگرى را برایش رقم مى‏زند و نیستى‏اش را بیشتر مى‏پسندد! در این قسمت، هر چند گیرنده‏ى ارواح حضرت جبرئیل و سایر خادمان او مى‏باشند، اما خداوند اراده نمود که مأمور اجراى ظاهرى خواستِ او (پایان بخشیدن صفحات عمر جوان) یکى از بندگان برگزیده و رحمت پیشه و عالم به علوم مخصوصش؛ یعنى حضرت خضر (ع) باشد. به دیگر سخن، إقدام آن حضرت، بر اساس همان اراده‏ى تشریعى و یا تکوینى خداوند است که نسبت به مرگ او تحقق پذیرفته و این قتل از این نگاه در راستاى سایر مُردن‏ها است که با صحنه‏هاى تصادف و... بوجود مى‏آیند. (با این تفاوت که قتل تصادفى، از نقطه نظر نظام تشریع، مورد تأیید خدا نبوده و بدان امرى نکرده، ولى قتل مورد بحث و سایر مردن‏هاى طبیعى از دو زاویه‏ى تشریعى و تکوینى (= سبب سازى طبیعى) با اشاره و تأیید خداوند محقق مى‏شود). حضرت امام صادق (ع) در حل این معما مى‏فرمایند: "... خضر (ع) در این اندیشه بود که مبادا جریان کارها به گونه‏اى شود که بین او و آنچه بدان امر شده، مانع و حایلى پدیدار شود، به این گونه که او از ثواب اجرا نمودن اراده‏ى خدا؛ یعنى به پایان رسانیدن حیات جوان (که شروع و پایانش به حساب لطف و مصلحت الاهى است نه استحقاق بشرى) محروم بماند. به ویژه آن که اجراى این امر، سبب‏سازىِ دیگرى بود در ایجاد رحمت بر والدین آن جوان! (چون به تصریح قرآن، خضر مى‏دانست که خداوند به جاى چنین جوانى، فرزندى به پدر و مادرش میدهد که پاک و مایه‏ى همبستگى و ارتباط خاندان باشد). دیگر این که، تحقق این اراده‏ى الاهى، موجب مى‏شد تا خضر (ع) توفیق تبیین و افشاى اسرار الاهى و القاى حقایق و علوم ویژه‏ى خدایى را نسبت به حضرت موسى (ع) بیابد".نکته‏ى قابل توجه این است که: "حضرت خضر آن گاه که به بیان حکمت‏ها مى‏پردازد، مى‏گوید: به هر روى، از این خوف داشتیم که جوان در ادامه‏ى حیاتش دست به گردن کشى و به کفر کشانیدن والدین بزند"؛ یعنى وى در فرآیند انجام این کارها از خود و اراده‏ى شخصى‏اش نامى نمى‏آورد و از فعل جمع "داشتیم" استفاده مى‏کند تا نشانگر این باشد که من هر چند اجرا کننده‏ى اراده‏ى خدا بودم، اما در این کار، تنها نبوده و خواست و حمایت الاهى و واسطه‏هاى درگاه او، با من شریک بودند. با این فرق که خدا، متصف به خشیت و ترس نمى‏شود اما خضر و دیگران، از خشیت و ترس بى‏بهره نیستند. (اشتراک در صدور و اجراى حکم. اختصاص در ترس از موفق نشدن به انجام کامل دستور الاهى)."[7] چرا با این که خداوند علم داشته که این نوجوان در آینده مرتکب عصیانى مى‏شود، اما (طبق سنت الاهى) به وى مهلت داده نشد تا خود در آینده شاهد اعمال بد خود شود؟ آیا این جبر نیست؟ هر چند از توضیحات گذشته، روشن مى‏گردد که أ: اصل زندگانى، تفضلى از ناحیه‏ى خداست بى‏آن که بشر استحقاق آن را داشته باشد. از این روى، جایى براى مطالبه‏ى استمرار حیات نمى‏ماند تا از علت عدم ادامه‏ى عمر سؤال شود. ب: خداوند اراده کرده بود که طبق حکمت‏ها و مصالحى حیات آن جوان متوقف شود، اما در پاسخ مى‏توان ابعاد دیگرى را نیز مطرح نمود. 1. آن جوان از دو جهت مجرم بود. أ: مرتد فطرى بود، ب: توانایى تخریب بنیان‏هاى اعتقادى والدین خود را داشت. خداوند با مهلتى که به او داد، مشاهده کرد که از فرصت پیش آمده جهت اصلاح و جبران استفاده نمى‏کند و دست ازکفر و ارتداد برنمى‏دارد، از این رو حکم قتل را درباره‏اش اجرا کرد.[8] 2. اگر آن جوان زنده مى‏ماند، عملاً نیّت و قصد نهفته‏ى خود (به کفر کشانیدن دیگران) را به انجام مى‏رسانید و در این صورت، مضرات و مفسده‏هاى بیشتر و مهم ترى در پى‏داشت. بنابراین، جهت دفع و جلوگیرى از سایر پیامدهاى ناگوار بعدى، حکمِ به پایان رسانیدن زندگى چنین موجودى صادر شد. افزون بر این، از ظاهر آیات مى‏توان فهمید که این پسر آن چنان که شاید و باید سر به زیر و نافع نبود و در مدت کوتاه پس از بلوغ مرتکب به امور و جرایمى نیز شده بود! او به نوعى در مسیر منحرف نمودن پدر و مادرش گام برمى‏داشت. 3. چنان که از آیه‏ى 81 کهف برمى‏آید، خداوند مقدر فرموده بود که به پاداش ایمان و صبر پدر و مادر این جوان گمراه و بى‏خیر، فرزندى نمونه به آنها عنایت فرماید. از این جا مى‏توان فهمید که نه تنها کشته نشدن جوان، موجب گمراهى والدین مى‏شد و به جزاى کفر و ارتدادش نمى‏رسید، بلکه مانعى از رسیدن خیر دیگرى به پدر و مادرش مى‏شد. در روایات این نکته را دقیقاً توضیح داده‏اند که "خداوند اراده کرده بود که به جاى این جوان، فرزندى دختر جایگزین کند که از نسلش پسرى به دنیا بیاید که یکى پس از دیگرى تا چند نسل بعد، حایز رتبه‏ى الاهى نبوت شوند به طورى که هفتاد پیامبر از همان یک دختر بوجود آیند".[9] در نتیجه از دیگر حکمت‏هاى مهلت ندادن به آن جوان، همین مصلحت نسل نبى و پیامبران با عظمت است. بدیهى است سنت الاهى بر ایمان والدین انبیا تعلق گرفته است. به همین دلیل اگر پسر زنده بود و موجبات کفر والدین را فراهم مى‏کرد، مانع حقیقى بر مسیر این سنت قرار مى‏گرفت. از این رو این پرسش منتفى مى‏شود که چرا هم پسر زنده نماند و هم نسل پیامبر بوجود نیامد؟ آیا آن نوجوان به خاطر والدین مؤمنش مشمول لطف خداوند شده و چون قبل از ارتکاب اعمال بدش از این دنیا رفته دیگر عذاب نمى‏شود؟ یا این که چون خداوند علم داشته که او در آینده عصیان مى‏کند در آن صورت مجازات نمى‏شود؟ با توجه به توضیحات و بیانات پیشین و مطالب بعدى، چنین استنباط مى‏شود که این قتل، هم براى مقتول (پسر) و هم قاتل (حضرت خضر) و هم والدین مقتول سبب رحمت بوده است. أ: منافع حاصل براى مقتول، عبارتند از: 1. به جزاى دنیایى ارتدادش رسید و شاید همین امر در تخفیف جزاى او مؤثر باشد. 2. با ادامه‏ ى حیات، والدین خود را کافر می‏کرد و گناه کفر و ارتداد آن دو را نیز به عهده مى‏گرفت. 3. کفر اعتقادى به پریشان رفتارى و هنجارشکنى و گناه فزایى مى‏انجامد و بسته شدن پرونده‏ى عمر او در جوانى، پرونده‏ى جرایمش را تا ابد مختومه اعلام کرد و در قیامت، جزاى سایر اعمال و گناهان را که در صورت زنده بودن مرتکب مى‏شد، به دوش نخواهد کشید. 4. او نمى‏توانست حقوق پدر و مادر را ادا کند و همین اذیت والدین، افزایش بار گناه و ازدیاد عاق والدین (نفرت والدین از پسر) را سبب مى‏شد. ب: منافع حاصل براى والدین مقتول، عبارتند از: 1. ایمانشان محفوظ ماند. 2. مقاومت در برابر چنین فرزندى، راه به جایى نمى‏برد و عاطفه‏ى پدرى و رحمت مادرى دلشان را در برابر او نرم و عقیده‏شان را نقش بر آب مى‏کرد. لذا از اصطکاک روانى هم در امان ماندند. 3. در امتحان صبر و رضاى به قضاى الاهى سربلند بیرون آمدند. 4. به جاى پسرى خیره‏سر و بدکردار، دخترى طاهر، با عاطفه و با برکت روزى‏شان شد. 5. این توفیق را پیدا کردند که جد هفتاد پیامبر شده و از ثواب و مغفرت آنها بهره‏مند شوند. ج: منافع حاصل براى قاتل، عباتند از: 1. توفیق اجراى قانون مصوب الاهى (اراده‏ ى خدا) را داشت. 2. سبب نزول برکت بر خانواده‏اى مؤمن شد. 3. توفیق تبیین گوشه‏اى از اسرار وحى و علم غیب و حقایق باطنى را براى حضرت موسى‏(ع) پیدا کرد. حضرت امام صادق (ع) این نعمت‏ها را چنین توصیف مى‏فرماید: "خداوند مى‏دانست که اگر این جوان باقى بماند، باعث به کفر کشیده شدن پدر و مادرش مى‏شود و اسباب فتنه و گرفتارى همگان مى‏گردد. از این رو خضر مأمور شد که موجبات قتل او را فراهم آورد تا در نتیجه، همه ‏ى آنها (قاتل و مقتول و والدین) در عاقبت به کرامت‏ها و الطاف الاهى نایل شوند.".[10] -------------------------------------------------------------------------------- [1] غلام: کسى که موهاى پشت لب او تازه روییده (معجم مقاییس اللغة). [2] فقتله من غیر تروٍّ و استکشاف حال (صافى، ج2، ذیل آیه) و: ظاهرِ عطفِ به فاء در "فقتله" آن است که حضرت خضر بدون هیچ مقدمه‏اى به قتل او اقدام کرد. [3] کهف، 65. [4] فیض کاشانى، صافى، ج3، ص 253، روایت امام صادق (ع). [5] ر.ک: نورالثقلین، ج3، ص 284 - 283 (در ضمیر جمع فخشینا). [6] تفسیر مجمع البیان؛ نورالثقلین، ج3، ص 286؛ تفسیر عیاشى؛ علل الشرایع؛ تفسیر صافى، ج3، ص 255. [7] علل الشرایع؛ نورالثقلین، ج3، ص 284 (حدیث حضرت امام صادق (ع)). [8] البته بیان مسأله ی ارتداد فطرى و این که حضرت خضر (ع) بر اساس حکم واقعى عمل ‏نموده باشد (و لو چنین تشریعى در آن زمان صورت نپذیرفته باشد) صرفاً به عنوان دیدگاهى است که برخى مطرح نموده‏اند. [9] نور الثقلین، ج3، ص 286، ح 173 تا 170. [10] علل الشرایع؛ تفسیر صافى، ج3، ص 256. جواب س 2- گرچه حضرت موسى (ع) از پیامبران اولوالعزم و پیشگامان رسالت بود، ولى تعلیم برخى نکات توسط خضر (ع) به ایشان و... نقصانِ مقام علمى آن پیامبر بزرگ محسوب نمی شود؛، زیرا: 1. در اوّلین لحظات ملاقات آنها با یکدیگر، خضر (ع) در جوابِ سلام حضرت موسى (ع) مى‏گوید: "السلام علیک یا عالم بنى اسرائیل".[1] بدین گونه به مقام علمى ایشان اذعان و تصریح مى‏نماید. 2. بر اساس برخى روایات، از جمله حدیثى از حضرت امام صادق (ع): حضرت موسى (ع) چنین مى‏پنداشت که تمامى علوم و دانسته‏ها در الواحِ آسمانى که بر وى نازل شده، وجود دارد و ایشان از همه داناتر است.[2] خداوند متعال، بنابر حکمت و مصلحت خویش اراده نمود، این تصور را برطرف کند. از این رو چنین مقدر ساخت که در قالب رویدادی معما گونه، وی را نسبت به صحیح نبودن این گمانه آگاه نماید. 3. حضرت خضر (ع) نسبت به برخى امور آگاهى داشت، اما مجموع علوم ایشان نسبت به علومِ حضرت موسى (ع) کمتر بوده و دانش این نبى اولوالعزم از خضر (ع) بیشتر است. از این روست که حضرت امام صادق (ع)، موسى (ع) را از خضر (ع) اعلم و آگاه‏تر دانستند.[3] به دیگر سخن، از مجموع آیات و روایات مربوط به داستان حضرت موسى و خضر (ع) استفاده مى‏گردد، علومى نزد خضر (ع) وجود داشت (معارف و حقایق مربوط به تکوین و زندگى انسان‏ها و...) که بر اساس ولایت و رحمت خاص و مطلقه‏ى الاهى نصیب او گردیده بود و این علوم، دخالتى در مسئله ی رسالت و نبوت حضرت موسى (ع) نداشته‏اند و اعتراض موسى (ع) به خضر نیز بر اساس علوم مربوط به ظاهر و شریعت و فروعات دینى بود. از این روى خداوند متعال بدین وسیله، پیامبر خویش را با برخى علوم غیبى و حقایق پشت پرده آشنا ساخت و به زبان بنده‏اى از بندگان خود (خضر ) بیان فرمود.[4] 4. منشأ علمِ خضر (ع) همان منشأ علمِ حضرت موسى (ع)؛ یعنى تعلیماتِ الاهى و ابلاغ از سوى خداست. از این رو اگر خضر در برخى مصادیق و امور چیزهایى مى‏داند که حضرت موسى (ع) از آن مطلع نیست، فضیلتِ مستقلى براى خضر (ع) محسوب نمى‏شود چه این که تمام این دانش‏ها از سوى خداست. 5. توجه به نکات پیشین، روشنگر این نکته خواهد بود که آموزش بعضى اسرار از سوی خضر به موسى (ع) بیش از آن که نشان فضیلت و برترى خضر (ع) باشد، بیانگر لیاقت ذاتى و شایستگى روحى موسى (ع) است تا خداوند او را نسبت به آنچه نمى‏داند، آگاهى دهد. البته دریافت این رحمت خاص و فیض ویژه ی إلاهى، نیازمند علل و عوامل (بیرونى و درونى) است، و در خصوص حضرت موسى (ع)، از راه عامل بیرونى، یعنى خضر (ع) تحقق یافت. بدین سبب است که خضر (ع) تصریح مى‏دارد که آنچه من گفته‏ام، از جانب خود نبوده و اراده‏ى خدا بوده که به وسیله‏ى من، حقایقى را برایت تبیین نماید.[5] 6-لازم نیست پیامبرى که صاحب شریعت است در همه عرصه ‏هاى دانش بر دیگران برتری داشته باشد، مگر در اصول و فروع دین. حضرت موسى(ع) و حضرت خضر(ع) هر دو از پیامبران الهی هستند. هر کدام از آن ها به سبب بر خوردارى از علوم لایتناهى مى ‏توانسته‏ اند دیگرى را از اسرار و شگفتی هاى بى‏ شمار هستى آگاه سازند.(6) -------------------------------------------------------------------------------- [1] فیض کاشانى، تفسیر صافى، ج 3، ص 251؛ بحارالانوار، ج 13، ص 278 و 286. [2] تفسیر صافى، ج 3، ص 252؛ بحارالانوار، ج 13، ص 278 و 286. [3] تفسیر صافى، ج 3، ص 252؛ بحارالانوار، ج 13، ص 303 و 309. [4] کهف، 65. [5] تفسیر صافى، ج 3، ص 257. [6] بحار - ج 13- ص 283. من الله توفیق